Selen

Nazwa Selen pochodzi od imienia bogini księżyca Selene. Być może żaden inny minerał nie może równać się z jego wszechstronnymi właściwościami i szerokim wachlarzem korzyści zdrowotnych. Ma on kluczowe znaczenie w odniesieniu do ochrony antyoksydacyjnej, wzmocnienia układu odpornościowego i wspomagania profilaktyki nowotworowej na kilka różnych sposobów.

 Wzmocnienie ochrony przeciwutleniającej

Po zneutralizowaniu wolnych rodników, antyutleniacze takie jak koenzym Q10 czy witaminy E i C, muszą być zregenerowane, aby pozostać skutecznymi antyoksydantami. Pomagają w tym przeciwutleniające peptydy glutationu i tioredoksyny, które posiadają odpowiednie enzymy. Do grupy tych enzymów zaliczamy peroksydazę glutationową i reduktazę tioredoksyny, które zawierają selen i wykorzystują jego aktywność. Oba układy zwiększają swoją aktywność antyoksydacyjną dzięki indukowaniu produkcji innych, naturalnych przeciwutleniających enzymów¹, wliczając w to dysmutazę nadtlenkową.²

W roku 1989, Krajowa Rada Badawcza Stanów Zjednoczonych (United States National Research Council) ustanowiła zalecane dzienne spożycie (z ang. RDA) selenu, bazując na maksymalizacji aktywności peroksydazy glutationowej w surowicy.³ Uwzględniając bezpieczeństwo stosowania i ciężar ciała, Rada ustaliła, że RDA dla selenu wynosi 70 mcg/dzień dla mężczyzn i 55 mcg/dzień dla kobiet. Pomimo odkryć i wykonaniu wielu badań od roku 1989, oficjalne wytyczne dotyczące zalecanego dziennego spożycia selenu, nie doczekały się większych zmian.

Selen i ochrona przed nowotworem

W 1996 roku, czasopismo American Medical Association opublikowało wyniki wieloośrodkowego, randomizowanego, kontrolowanego za pomocą placebo badania, prowadzonego metodą podwójnie ślepej próby, dotyczącego profilaktyki nowotworów. 1312 uczestników codziennie przez okres 4,5 lat przyjmowało 200 mcg selenu bądź placebo.⁴ Wśród osób przyjmujących minerał wykazano 37%  ogólny spadek zachorowalności na nowotwór (58% nowotwór prostaty, 54% nowotwór jelita grubego i 30 % nowotwór płuc). Wyniki tego badania dają podstawy do obalenia tezy, głoszącej że suplementy diety nie dają wymiernych korzyść dla zdrowia. (Po gruntownej analizie danych, jedynie dowody dotyczące redukcji zachorowalności na nowotwór prostaty są obecnie akceptowane jako istotne statystycznie (52% redukcja)). Dane nadal potwierdzają ogólne zmniejszenie śmiertelności z powodu nowotworu o 41%.⁵

Selen ma działanie przeciwnowotworowe dzięki zdolnościom wpływania na stres oksydacyjny, metylację i naprawę DNA, stany zapalne, proliferację i apoptozę komórek, rakotwórczą detoksykację, wytwarzanie hormonów, angiogenezę i funkcje immunologiczne.⁶

Niekiedy nowotwór powstaje w wyniku mutacji DNA. Zazwyczaj jest ono chronione przez grupy metylowe przed substancjami rakotwórczymi, jednak w przypadku niedoboru selenu (tak jak i w przypadku niedoboru kwasu foliowego) może nastąpić zmniejszenie metylacji DNA, a tym samym większe uszkodzenia i jego mutacje.⁷ Selen wspomaga również aktywność białka p53, zwanego "strażnikiem genomu". Jak wskazują dowody, przyczyną ponad połowy wszystkich nowotworów jest wadliwe białko p53. Kiedy DNA jest uszkodzone, p53 stymuluje naprawę DNA bądź w przypadku nieodwracalnych zmian skłania komórki do samozniszczenia (apoptozy). Układ reduktazy tioredoksyny wspomaga naprawę DNA dzięki indukowanym przez p53 enzymom.⁸ Jak zaobserwowano, komórki wystawione na działanie selenometioniny wykazywały trzykrotny wzrost aktywności p53.⁹

Prawidłowe gojenie się ran wymaga dobrze skoordynowanej odpowiedzi immunologicznej i zapalnej. Neutrofile i makrofagi, komórki układu odpornościowego, zwalczają bakterie znajdujące się w ranie, poprzez tworzenie toksycznych wolnych rodników, takich jak nadtlenek wodoru, nadtlenoazotyn i rodniki hydroksylowe. Enzymy antyoksydacyjne, takie jak zawierająca selen peroksydaza glutationowa i reduktaza tioredoksyny chronią neutrofile, makrofagi i inne tkanki przed działaniem wolnych rodników, które zostały utworzone w celu niszczenia patogenów. Makrofagi uwalniają czynniki wzrostu w celu wspomagania ponownego wzrostu tkanek.

Jednak w przypadku przewlekłego zapalenia, te naturalne mechanizmy wpadają w błędne koło regeneracji i niszczenia tkanek, tworząc w ten sposób środowisko sprzyjające rozwojowi nowotworu.¹⁰ Dłuższa ekspozycja na działanie wolnych rodników, takich jak nadtlenoazotyn prowadzi do mutacji DNA. Czynniki wzrostu uwalniane przez makrofagi promują proliferację nowych komórek nowotworowych. Szacuje się, że za powstanie około 15% nowotworów mogą odpowiadać stany zapalne związane z przewlekłymi zakażeniami, takimi jak zapalenie wątroby, wirusem brodawczaka i bakterią Helicobacter pylori. ¹¹ Inne niż zakaźne przyczyny przewlekłego stanu zapalnego, takie jak dym papierosowy i azbest również znacznie przyczyniają się do powstania nowotworu.

Jak wykazano, związki selenu blokują substancje indukujące ekspresję genów DNA, które mogą pogorszyć reakcję zapalną.¹² Dzięki temu skutecznie chronią również komórki przed uszkodzeniami DNA wywołanymi przez nadtlenek azotynu.¹³

Wzmocnienie odpowiedzi immunologicznej

Jak wykazano, wśród chorych na AIDS z niedoborem selenu istnieje 20 razy większe prawdopodobieństwo zgonu z przyczyn związanych z HIV, w porównaniu do pacjentów z odpowiednim poziomem tego minerału.¹⁴ Niedobór zwiększa zjadliwość infekcji wirusowej, poprzez wywoływanie nasilonej, pro-zapalnej odpowiedzi immunologicznej.¹⁵ Neutrofile wraz z zredukowaną peroksydazą glutationową z powodu niedostatecznego poziomu selenu są mniej zdolne do obrony przed wolnymi rodnikami, które zostały uwolnione w walce z patogenami.¹⁶

Eksperyment przeprowadzony na dojrzałych myszach wykazał, że suplementacja selenu ponad normę może przywrócić pomnożone przez antygeny komórki odpornościowe do poziomu jaki występuje u młodych dorosłych osobników.¹⁷ Już wcześniej naukowcy wiedzieli, że wzrost selenu powyżej normalnego poziomu u młodych dorosłych myszy zwiększa aktywność limfocytów śledziony zabijających bakterie o 22,3%.¹⁸ Natomiast u ludzi, którzy stosowali suplementację dawką 200 mcg/dzień przez osiem tygodni zaobserwowano 118% wzrost cytotoksyczności wspieranej przez limfocyty oraz 82% wzrost aktywności komórek NK (z ang. natural killer).¹⁹

Enzym dejodynazy jodotyroninowej zawierający selen, konwertuje hormony tarczycy z nieaktywnej (T4) do aktywnej (T3) postaci. Jak wykazano, problemy z tarczycą wiążą się z niedoborem selenu.²⁰ T3 zazwyczaj kontroluje prędkość metabolizmu i aktywność wielu innych hormonów. Chociaż większość produkcji T3 zachodzi w wątrobie, grasica (która wytwarza komórki T) posiada lokalną postać dejodynazy jodotyroninowej, co wskazuje na znaczenie selenu w rozwoju i funkcjonowaniu komórek grasicy. ²¹

Główną (niekardiologiczną) przyczyną zgonu w amerykańskich szpitalach jest sepsa wywołana przez infekcje (ponad 100 tysięcy zgonów rocznie w USA). Dwie trzecie tych przypadkach dotyczy pacjentów hospitalizowanych z innych przyczyn. Selen nie tylko chroni przed sepsą, poprzez pobudzanie układu odpornościowego, ale także działa bezpośrednio przeciwko lipopolisacharydom bakteryjnym, dużym cząsteczkom, które w znacznym stopniu przyczyniają się do zgonu z powodu toksyn bakteryjnych.²² Osoby starsze, obawiające się infekcji szpitalnych, powinny rozważyć przyjmowanie suplementacji selenu w ramach profilaktyki grypy.

Wpływ na proces starzenia się i zdrowie

Naturalne, antyoksydacyjne enzymy zawierające selen, takie jak peroksydaza glutationowa i reduktaza tioredoksyny, mają potencjał w zakresie zmniejszenia wpływu wolnych rodników na proces starzenia się. Atomy siarki zawarte w aminokwasach potrafią tworzyć wiązania krzyżowe między białkami, redukować funkcje enzymów i zwiększać wytrzymałość starzejącego się kolagenu. Reduktaza tioredoksyny jest szczególnie skuteczna w redukcji wiązań pomiędzy atomami siarki.²³

Reduktaza sulfotlenku metioniny jest nietypowym enzymem, który w sposób bezpośredni naprawia uszkodzenia oksydacyjne reszt metioniny białek. Dzieli się na dwa rodzaje, z których jedna zawiera selen po swojej aktywnej stronie. Obie formy są zależne od układu tioredoksyny w kontekście regeneracji. Jak wykazano w badaniach przeprowadzonych na myszach, niedobór selenu zwiększa poziom oksydacji.²⁴ Natomiast wśród transgenenicznych muszek owocowych, u których wykazano nadekspresję reduktazy sulfotlenku metioniny zaobserwowano 70% wzrost długości życia.²⁵

Niedobór selenu może przyczynić się do powstania choroby zwyrodnieniowej stawów, schorzeń układu krążenia i bezpłodności.²⁶ Selen chroni przed toksycznymi metalami, takimi jak rtęć i arsen.²⁷ Niedostateczny poziom może również prowadzić do ataków padaczkowych, a nawet przyczynić się do powstania choroby Parkinsona.²⁸ Tioredoksyna w sposób szczególny chroni przed uszkodzeniami niedokrwienno-reperfuzyjnymi w mózgu.²⁹

Źródła dietetyczne i bezpieczeństwo

Selen występuje głównie pod postacią nieorganicznego seleninu, który jest w ponad 80% biodostępny lub organicznej selenometioniny, będącej w 90% biodostępną.³⁰ Selenometionina, jest głównym związkiem selenu w ziarnach zbóż, roślinach strączkowych, soi i ​​drożdżach.³¹  Prawdopodobnie najbogatszym źródłem pokarmowym selenu są orzechy brazylijskie, choć mięso i ryby również zawierają jego spore ilości. Niestety zawartość w owocach i warzywach jest zazwyczaj niska, aczkolwiek czosnek, cebula, por i różyczki brokułów są źródłem związku zawierającego selen - Se-metyloselenocysteiny.

Selenin ma większą zdolność niż selenometionina do wywoływania uszkodzeń DNA, choć jest za to bardziej skuteczny w zapobieganiu powstania nowotworu.³² Jednak Se-metyloselenocysteina nie tylko ma mniejsze działanie toksyczne, ale także może być najskuteczniejsza wśród związków selenu w odniesieniu do profilaktyki nowotworowej.³³ Wszystkie związki muszą być metabolizowane w organizmie do selenocysteiny, zanim zostaną włączone do selenoprotein (wliczając w to enzymy zawierające selen). ³⁴

Zawartość selenu w żywności zależy w dużej mierze od gleby, w której jest ona uprawiana. W Europie zarówno ilość selenu w glebie, jak i jego poziom we krwi, jest na ogół znacznie niższą niż w Ameryce Północnej. Jego stężenie jest szczególnie niewielkie w glebach Finlandii, Nowej Zelandii i centralnej części Chin. ³⁵

Selen może być niebezpiecznie toksyczny w większych dawkach i dlatego zasada "więcej znaczy lepiej" jest szczególnie niebezpieczna w przypadku tego minerału. Zatrucie selenem wiąże się z marskością wątroby, uszkodzeniami układu nerwowego i zmianami skórnymi.  Badania przeprowadzone w 1989 roku w Chinach wykazały, że dawka 800 mcg/dzień jest bezpieczną górną granicą, a jej zmniejszenie do 400 mcg/dzień zapewnia duży margines bezpieczeństwa.³⁶ Zalecenie to zostało przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia.³⁷ Osoby, które przyjmują wiele suplementów powinny zwrócić szczególną uwagę na całkowite spożycie selenu, aby nie przekraczać 400 mcg dziennie.

Materiał wykorzystany za zgodą Life Extension. Wszelkie prawa zastrzeżone.